De werelden van Mozes, Salomo en Jezus

De Bijbelse culturen en religies in het Midden-Oosten

Het Midden-Oosten is altijd een gebied geweest waar vele volkeren elkaar beïnvloedden: soms leidde dat tot indrukwekkende culturele uitwisseling, maar minstens even vaak tot oorlogen. Die botsingen en wederzijdse beïnvloeding staan centraal in het Oude Testament en de evangeliën. Ze kunnen gelezen worden als een religieus traktaat, boeken van wijsheid of als een verzameling metaforen over het leven. Maar ze kunnen ook worden gezien als geschiedenisboek. Dat was lange tijd de vaste wetenschappelijke overtuiging. Zeker in de negentiende eeuw werd veel onderzoek gedaan om te bewijzen dat de Bijbel ‘waar’ was en nog steeds wijden sommige wetenschappers hun carrière eraan om te bewijzen dat de Bijbel de letterlijke geschiedenis van het Midden-Oosten bevat. Anderen daarentegen beschouwen het Oude en Nieuwe Testament als niets anders dan theologische propaganda. Ze tonen de historische inconsistenties aan, de fysieke onmogelijkheden van wat er wordt beschreven en gebruiken archeologische en historische bronnen om dieper inzicht te bieden in de gebeurtenissen van de vele eeuwen die in de Bijbel worden beschreven. Het is een uitdaging om die verschillende visies naast elkaar te zetten en te proberen te achterhalen vanuit welke wereldvisie, belangen en wensen die verschillende interpretaties zijn ontstaan. Niet alleen in het verleden. De teksten in de Bijbel zijn eeuwenlang onderwerp geweest van herschrijving, herschikking en verandering en nog steeds leiden ze tot discussie. Hoe kunnen we al die verschillende informatiebronnen gebruiken om een beeld te krijgen van de culturen en religies in het Midden-Oosten vanaf Abraham tot Jezus? Dat is het onderwerp van deze cursus.

Abraham trok met zijn kuddes uit de stad Ur, in Mesopotamië naar het Beloofde Land. Zijn nazaten kwamen terecht in Egypte. Jozef bracht het tot onderkoning, maar onder Mozes wisten de tot slaaf gemaakte joden via de drooggevallen Schelfzee te ontvluchten naar Kanaän. Daar stichtten ze bloeiende koninkrijken onder vorsten als David en Salomo. Er volgden oorlogen, vaak met verwoestende gevolgen, tegen Egyptenaren en Assyriërs. De ballingschap aan de bekende oevers van Babylon werd beëindigd door de Perzen maar Grieken en Romeinen namen de macht in het Midden-Oosten over. Die laatsten installeerden een marionettenregime: de in het Nieuwe Testament zo gehate Herodus. Op instigatie van zijn dochter Salomé liet hij Johannes de Doper onthoofden. De religieuze leider Jezus van Nazareth kwam in botsing met de Romeinse bezetter en moest dat met de dood bekopen. Veertig jaar na zijn dood leidden een massale opstand tot de val van Jeruzalem en de diaspora. Dit is het verhaal van de joodse geschiedenis, een geschiedenis in een netwerk van verbindingen met andere volkeren en koninkrijken in het Midden-Oosten. Wat vertelt de archeologie en Egyptische, Assyrische, Griekse en Romeinse bronnen over deze lange geschiedenis? Welke wetenschappelijke interpretaties zijn er over deze lange periode?