Dystopisch Amerika in film en literatuur

Na het aantreden van Donald J. Trump zijn het weer gouden tijden voor dystopische romans. Ook in het verleden hebben veel schrijvers en filmregisseurs zich door dit genre laten inspireren. Het is immers een perfecte vorm om verdekt of openlijk kritiek te leveren op een totalitair of kapitalistisch regime. In al deze romans en films is de kern het oneindige conflict tussen een of meerdere dissidenten en een bepaald regime.

In deze cursus behandelen we in vogelvlucht de geschiedenis van de dystopie. Een interessante vraag hierbij is te ontdekken hoe schrijvers en regisseurs hun onbehagen over een bepaald tijdperk literair en filmisch hebben vormgegeven.

In het eerste college komt de oorsprong van de dystopie aan de orde, te beginnen met The Iron Heel van de Amerikaanse schrijver Jack London uit 1908 en Wij (1920) van de Russische auteur Jevgeni Zamjatin. Alle latere dystopische romans zijn, zoals we zullen zien, schatplichtig aan deze twee romans.

Het tweede en derde college staan in het teken van de belangrijkste dystopische romans uit de twintigste eeuw. De nadruk ligt op de Verenigde Staten.

Het laatste college draait geheel om de aanslag op de Twin Towers in New York, want ook 9/11 bleek een uitstekende voedingsbodem voor de dystopie. Veel beroemde Amerikaanse schrijvers, waaronder Paul Auster, Michael Cunningham en Jonathan Lethem, kozen voor dit genre om de ramp literair te verbeelden. Ook hier komen veel thema’s uit de eerder besproken romans terug. De slotvraag is of ook in deze romans het ‘oneindige conflict’ herkenbaar is.

Ieder college sluiten we af met een voor die periode typerende film, die de week daarop wordt nabesproken. Vertoonde films:

• 1984 (Michael Radford, 1984, 117 min.)
  Grimmige, goed bezette verfilming van de klassieke roman van George Orwell, waarin ambtenaar Winston Smith geheel tegen de wet van de totalitaire staat in verliefd wordt op dissidente Julia. Als Smith zijn twijfel kenbaar maakt aan een lid van de partij, wordt hij beloond met een hersenspoeling.
• Le Procès (The Trial, Orson Welles, 1962, 119 min.)
  Een kantoorklerk krijgt te horen dat hem een proces te wachten staat, maar waarvan hij beschuldigd wordt, blijft in het midden. Vergeefs probeert hij te ontdekken wat zijn misdaad is, wat hem niet verhindert zich schuldig te voelen. Intussen nadert de dag van zijn executie, terwijl het proces nog van start moet gaan. Welles reisde heel Europa af om locaties te vinden die hij filmisch kon samenvoegen tot een nachtmerrieachtig labyrint, het labyrint van de bureaucratie. De barokke effecten van Welles’ film doen wellicht geen recht aan Kafka’s sobere verteltoon, maar de krachtige, bijna expressionistische beeldtaal maken deze klassieker tot een belevenis.
• Soylent Green (Richard Fleischer, 1973, 97 min.)
  Charlton Heston is geknipt voor de rol van de nobele eenling, de gekwelde mens die in geval van verregaande kaalslag het hoofd boven water moet zien te houden. Hij deed dat in The Omega man, in The Planet of the Apes-films en opnieuw en intenser in Soylent Green. In die sf-film heet hij Thorn, een detective die in het barre en boze New York anno 2022 de moord onderzoekt op de directeur van een machtig voedingsconcern (Cotten). Macaber wordt het als Thorn zich ontwikkelt tot een soort inspecteur van de Keuringsdienst van waren.
• Fahrenheit 11/9 (Michael Moore, 2018, 100 min.)
  Filmmaker Michael Moore voorspelde dat Trump president zou worden, en werkte tot afgelopen najaar aan een documentaire over de machinaties achter de verkiezing van Trump, getiteld Fahrenheit 11/9. De titel is zowel een knipoog naar zijn eerdere film Fahrenheit 9/11 als een verwijzing naar de datum (9 november, dus 11/9 in de VS) waarop Trump werd verkozen.